U Čačku, 20. januara 2018. godine

Nije sve samo istorija

Ovaj tekst bar na početku neće biti samo istorija računarstva. Njegova prevashodna namena je da okruženje podseti da, kada se pomene informatika ili danas informacione tehnologije, treba imati na umu da iza svega stoji uređaj koji je namenjen za obradu podataka, a pri tome poseduje zapamćeni program. Ovaj koncept rada računara bio je moguć tek sa razvojem elektronike, što daje za pravo stručnjacima iz ove oblasti da nas podsete da je računar još uvek elektronski uređaj. O značaju i uticaju tehnoloških promena na razvoj računarstvu pisano je i piše se naširoko. Međutim, sa socijalnog aspekta veoma je važna činjenica da je zahvaljujući tehnologiji računar postao dostupan najširim slojevima stanovnika na Zemlji. A zahvaljujući mogućnosti globalnog povezivanja putem Interneta došlo je do bitnih promena u načinu korišćenja računara. 

Projektovanje vs. primena

Širina primene i korišćenja računara uticali su da se pod “stručnjacima za računare” sve češće počnu smatrati njihovi korisnici, a ne samo projektanti računara u najširem smislu te reči. Takođe, treba imati na umu da su se računari na početku uglavnom projektovali i realizovali kao autohtoni uređaji. Danas su to pre svega sistemi koji se projektuju, u najvećoj meri, u skladu sa zahtevima konkretne primene. Takav trend se može uočiti na svim nivoima računarskog sistema: hardveru, operativnim sistemima i programskim jezicima. Direktna zavisnost arhitekture računara, operativnih sistema i programskih jezika od primene uticala je da se mnoge oblasti tehnike, koje su se inicijalno razvijale autohtono vremenom postanu deo računarstva. Tipični primeri su oblast veštačke inteligencije i digitalne obrade signala, posebno digitalne obrade slike. S druge strane intenzivan razvoj svakog od segmenata računarstva uticao je da pitanje obrazovanja računarskih stručnjaka postane jako složeno. 

Stubovi računarstva

Kao što je napomenuto tri stuba na kojima je počivalo računarstvo bila su: arhitektura i organizacija računara, koje su se tretirale kao hardverska osnova računara, operativni sistemi i programski jezici. Među njima je postojala čvrsta veza, jer se očekivalo da se operativni sistem, kao deo softvera računara izvršava što efikasnije, a da se instrukcije programskih jezika visokog nivoa preslikavaju u što manji skup mašinskih instrukcija. Međutim, nije sve tako izgledalo na početku računarske ere. A temelji računarstva, bar onakvog kakvo danas poznajemo udareni su pred i tokom drugog svetskog rata.

• Alan Tjuring je 1936. godine predstavio koncept univerzalne mašine, koja je kasnije po njemu dobila naziv Tjuringova mašina, koja je mogla da izračuna sve što je samo po sebi izračunljivo. Upravo na njegovim idejama baziran je koncept savremenog računara.
• Džon Vinsent Atanasov, koji je bio profesor fizike i matematike na Univerzitetu Ajova pokušao je 1937. godine da napravi prvi računar bez mehaničkih delova.
• Atanasov je sa svojim postdiplomcem Klifordom Berijem, 1941. godine projektovao računar koji je mogao da reši 29 jednačina istovremeno. Istovremeno to je bio prvi računar koji je mogao da pamti informacije u svojoj glavnoj memoriji.

Nekako je odavde krenulo

• Na Univerzitetu Pensilvanija tokom 1943. i 1944. godine profesori Džon Močli i Presper Ekart napravili su Electronic Numerical Integrator and Calculator (ENIAC). Ovaj uređaj se smatra pretkom digitalnih računara. Zauzimao je prostoriju dimenzija 6m puta 12m i imao je 18000 vakumskih cevi.
• Močli i Ekart su 1946. godine napustili Unverzitet Pensilvanija pošto su dobili novac od Census Bureau da naprave UNIVAC, koji je predstavljao prvi komercijalni računar namenjen poslovnim i administrativnim aplikacijama. 
• Pronalazak tranzistora 1947. godine od strane Viliama Šoklija, Džona Bardina i Valtera Britejna istraživača u Bell Laboratories označio je početak poluprovodničke ere, koja će izmeniti računarstvo, ali i ceo svet.
• Grejs Hoper je 1953. godine razvio prvi računarski jezik, koji će postati poznat kao COBOL. Iste godine Tomas Džonson Votson Junior, sin direktora IBM osmišljava računar IBM 701 EDPM.
• Grupa programera iz IBM, 1954. godine, predvođena Džonom Bakusom razvija programski jezik FORTRAN (FORmula TRANslation).

A onda su došle tehnološke novine

• Džek Kilbi i Robert Nojs napravili su 1958. godine integrisano kolo, koje će postati sinonim za računarski “čip”. Kilbi će 2000. godine dobiti Nobelovu nagradu za fiziku.
• Daglas Egelbert je 1964. godine demonstrirao prototip savremenog računara sa mišem i grafički orijentisanim korisničkim interfejsom (GUI). To je označilo evoluciju računara od specijalizovanog uređaja namenjene naučnicima i matematičarima u uređaj koji je dostupan širokom krugu korisnika.
• Grupa programera iz Bell Laboratories je 1969. godine razvila operativni sistem UNIX. Sistem je napisan na programskom jeziku C i bio je prenosiv na više platformi.
• U novoformiranoj firmi Intel, 1970. godine napravljen je Intel 1103, prvo Dynamic Random Access Memory (DRAM) memorijsko integrisano kolo. 
• Alan Šugart, predvodeći tim inženjera u IBM 1971. godine razvio je “floppy disk” omogućavajući da se podaci mogu prenosisti sa računara na računar.
• Robert Metklif, istraživač u firmi Xerox 1973. godine razvio je Ethernet za povezivanje više računara i drugog hardvera.

Na vidiku su bili mikroračunari

• Između 1974. i 1977. godine personalni računari su postali hit na tržištu. Među njima su bili Scelbi & Mark-8 Altair, IBM 5100, Radio Shack’s TRS-80 i Commodore PET.
• Januarski broj iz 1975. godine časopisa Popular Electronics okarakterisao je Altair 8080, kao “prvi svetski mikroračunar koji je rival komercijalnim računarima”. Dvojica “računarskih zanesenjaka” Pol Alen i Bil Gejts ponudila su se da napišu softver za Altair, korišćenjem novog jezika BASIC. 4. aprila 1975. godine, nakon uspeha ovog njihovog poduhvata, ova dvojica prijatelja osnivaju sopstvenu softversku kompaniju, Microsoft. 
• Stiv Džobs i Stiv Vožnjiak 1976. godine predstavili su Apple Computers na Appril Fool’s Day i izbacili Apple I, prvi računar sa single-circuit board.
• Inicijalno obim proizvodnje TRS-80, 1976. godine bio je 3000 komada, ali su se prodavali kao “ludi”. Po prvi put “računarski štreberi” su po prvi put su mogli da pišu programe i da rade sa računarom ono što žele.
• Džobs i Vožnijak su 1977. godine na prvom West Coast Computer Faire predstavili Apple II. On je nudio kolor grafiku i koristio je audio kasetu za pamćenje.

Bilo je nešto novo i u softveru

• Uvođenju VisCalc programa 1978. godine obradovale su se računovođe, jer je to bio prvi program za rad sa tabelama.
• Obrada teksta postala je realnost 1979. godine kada je MicroPro International ponudio WordStar.
• IBM je 12. avgusta 1981. godine predstavio personalni računar pod nazivom Acorn. Koristio je operativni sistem Microsoft MS-DOS, imao je Intelov procesor, dve flopi disk jedinice i kao opciju monito u boji. Tržištu ga je nudila firma Sears & Roebuck and Computerlend. Bio je to računara koji će popularišući pojam personalnih računara – PC sam postati sinonim za njih.
• Računar Apple Lisa iz 1983. godine bio je prvi personalni računara sa grafičkim korisničkim interfejsom (GUI). On je nudio padajuće menije i “ikone”. Gavilan SC iz iste godine bio je prvi prenosivi računar i prvi je na tržištu prodavan kao “laptop”.
• Microsoft je 1985. godine najavio Windows, što je bio njihov odgovor na Apple GUI. Istovremeno Commodore objavljuje Amiga 1000 sa naprednim audio i video mogućnostima.

Ovde negde se rodio Internet i WEB

• Prvi .com domen je registrovan 15. marta 1985. godine godinu dana pre nego što je World Wide Web označio formalni početak Interneta. Symolics Computer Company, mali proizvođač računara iz Masačuseca, registorvao je Symbolics.com. Posle više od dve godine bilo je registrovano samo oko stotinak .com domena.
• Compaq je 1986. godine tržištu ponudio Deskpro 386. Njegova 32-bitna arhitektura i brzina bile su uporedljive sa “mainframe” računarima.
• Tim Berners – Li, istraživač u CERN, Laboratorija za fiziku velikih energija u Ženevi, 1990. godine razvio je Hyper Text Markup Language (HTML) stvarajući uslove za širenje World Wide Web.
• Pojava Pentium mikroprocesora, 1993. godine unapređuje korišćenje grafike i zvuka kod personalnih računara.
• PC, 1994. godine postaje računar za igrice, jer su Command & Conquer, Alone in the Dark 2, Theme Park, Magic Carpet, Descent i Little Big Adventure igrice postale hit na tržištu.
• Sergej Brin i Lari Pejdž, 1996. godine razvili su Google pretraživač na Univerzitetu Stenford.
• Microsoft je 1997. godine investirao 150 miliona dolara u Apple, okončavajući njegov sudski proces u kome je Apple optužio Microsoft da je kopirao “look and feel” wegovog operativnog sistema.

Umrežavanje kao hleb nasušni

• Termin Wi-Fi, 1997. godine postaje deo računarskog rečnika i korisnici počinju da se povezuju na Internet bez žičnih veza.
• Apple je 2001. godine predstavio operativni sistem MAC OS X, koji pored drugih osobina, obezbeđuje zaštićenu memorijsku strukturu i pre-emptive multitasking. Da ne bi zaostao Microsoft izbacuje Windows XP sa značajno redizajniranim grafičkim korisničkim interfejsom.
• Prvi 64-bitni procesor Athlon 64, firme AMD, 2003. godine postaje raspoloživ na tržištu.
• Mozilla Firefox 1.0, 2004. godine  “baca rukavicu” do tada neprikosnovenom WEB prikazivaču Microsoft Internet Explorer. Iste godine pojavljuje se društvena mreža Facebook.
• YouTube servis za deljenje video informacija pokrenut je 2005. godine. Iste godine Google je kupio Android, operativni sistem za mobilne uređaje baziran na Linux.
• Apple, 2006. godine uvodi MacBook Pro, svoj prvi prenosivi računar baziran na Intel dual-core procesoru, a takođe Intel bazirani iMAC. Nintendo Wii konzola za igrice postaje hit na tržištu. 

Kad telefon postane računar

• iPhone 2006. godine u pametne telefone uvodi mnoge funkcije koje imaju računari.
• 2009. godine Microsoft uvodi Windows 7 koji nudi mogućnost postavljanja aplikacija na taskbar i napredak u prepoznavanju dodira i rukom pisanog teksta.
• Apple, 2010. godine uvodi iPad menjajući načun na koji potrošači posmatraju medije i predstavlja napredak u domenu tablet računara.
• Google, 2011. godine tržištu nudi Chromebook prenosivi računar koji radi pod Google Chrome OS. 
• Facebook je 4. oktobra 2012. godine je dobio milijarditog korisnika.
• 2015. godine Apple je tržištu ponudio Apple Watch, a Microsoft Windows 10.
• Prvi potpuno programabilan i reprogramabilni kvantni računar je razvijen je 2016. godine na Univerzitetu Merilend.
• Agencija Defense Advanced Research Project Agency (DARPA) je 2017. godine razvila novu “molekularnu informatiku” , program koji koristi molekule kao računar. 

Dobri poznavaoci računarstva videće da se na početku ovog spiska, koji obuhvata nekih dvadesetak godina, nalaze dostignuća koja su klasičnom smislu utrla put računarstvu. Sa pojavom integrisanih kola dolazi do određene diversifikacije istraživanja. Ona su imala za cilj konceptualni napredak u računarstvu i istraživanja koja su vodila ka komercijalizaciji računarske tehnike. Pomenuta komercijalizacija, koja se može poistovetiti sa “demokratizacijom” računarstva donela je stanje u kome računari više nisu bili privilegija bogatih. Međutim, istovremeno su mnogi dometi na polju računarstva ostali skriveni, jer običan korisnik nije bio dorastao njihovom poimanju. 

A gde smo tu mi?

Pojava računara u Jugoslaviji vezana je za istraživanja koja su vršena u Institutu “Boris Kidrič” u Vinči i kasnije Institutu “Mihajlo Pupin”. Na čelu ovih istraživanja je bio prof. dr Tihomir Aleksić, a kao rezultat je nastao CER-10 1960. godine. Radilo se o prvom računaru iz familije CER (Cifarski Elektronski Računar). Za ovaj računar, odnosno naziv CER vezana je anegdota. Naime pošto je profesor Aleksić poreklom sa planine Cer kada se razmišljalo o imenu računara predložio je da po toj planini dobije ime. A i slagalo se kao pomenuta skraćenica. Broj 10 potiče – 1 zato što je to bio prvi računar, a 0, jer se radilo o nultoj seriji.

Pored toga što je bio prvi digitalni računar napravljen u Jugoslaviji (SFRJ) CER-10 je bio i prvi originalni digitalni računar napravljen u južnoj i srednjoj Evropi. Pre Jugoslavije u Evropi su samo Engleska, Nemačka, Francuska i Rusija imale sopstvene originalne digitalne računare. 

Sve je počelo sa CER-10

Razvoj računara započet je u Institutu u Vinči u Laboratoriji za matematiku i numeričke mašine čiji je rukovodilac bio akademik Dušan Mitrović. CER-10 je idejno projektovao prof. dr Tihomir Aleksić, a tokom četiri godine rada projektovala ga je i realizovala istraživačka grupa dr Rajko Tomović, dr Vukašin Masnikosa, dr Ahmed Mandžić, Dušan Hristović, Petar Vrbavac, dr Milojko Marić uz pomoć desetak tehničara i drugog osoblja. Realizacija računara je završena u Institutu “Mihajlo Pupin” 1960. godine. U početku sistem je korišćen za rešavanje matematičkih zadataka za potrebe Savezne Komisije za nuklearnu energiju. Kanije je sistem nadgrađen tzv. Statističkim organom i korišćen je za statističku obradu podataka za potrebe Savezne vlade i Tanjuga u periodu 1963. – 1967. godine.

Danas se delovi računara CER-10 nalaze u Muzeju nauke i tehnike u Beogradu. Institut “Mihajlo Pupin” poklonio je Muzeju kućište (orman) mašine i sačuvane delove (centralni procesor računara), kao i deo originalne tehničke dokumentacije.